LAM ĐIỀN 09/01/2020
Sau tập sách Kỷ niệm không có mưa viết về bạn văn và đồng nghiệp như một dạng hồi ức, nhà thơ Ý Nhi lại vừa ra mắt tập sách Ngọn gió qua vườn dày dặn gồm cả văn và truyện ngắn, thành quả của hơn 50 năm cầm bút.
“Cả đời tuyển lại được chừng này đó” – nhà thơ Ý Nhi mở đầu cuộc trò chuyện với Thế giới sách kỳ này.
* Sau bao nhiêu năm làm thơ, viết văn và nay ra tập sách dày tuy gọi tuyển nhưng gần như toàn tập, tại sao bà chọn hình ảnh “ngọn gió qua vườn” làm nhan đề?
– Thực ra mà nghĩ thì mọi thứ đều thoáng qua thôi, đời người cũng vậy, như ngọn gió qua vườn cũng tụ lại chút ít trên cây cối, rồi đi qua. Cuộc đời mình từ trước đến nay tất cả vui buồn, lo toan, băn khoăn, day dứt, tìm tòi, rồi đến một tuổi nào cũng thấy nhẹ nhàng thôi.
* Thế hệ cầm bút của bà có chỗ đặc biệt: trưởng thành trong chiến tranh, vắt qua thời hậu chiến… Nay nếu phải chọn một điều để nói rằng mình thấm thía nhất thì đó là điều gì?
– Có thể nói, điều thấm thía nhất trong cách sống cũng như cách viết của tôi là trung thực. Trung thực với tình cảm của mình, với lương tâm của mình, với nhận thức của mình. Cái đó quan trọng nhất.
Và cũng phải nói thêm một ý nữa, là số phận của tôi cũng may mắn: sinh trong gia đình cha mẹ đàng hoàng, trí thức theo cách mạng, cha mẹ không bao giờ can thiệp đời sống riêng, lựa chọn ngành học. Thứ hai là thầy Lộc (PGS Nguyễn Lộc, chồng nhà thơ Ý Nhi – PV), người vừa hiểu biết và rất bao dung, thầy của tôi mà.
Thứ ba là bạn bè, có nhiều người tốt, tử tế và hiểu mình, dù là họ không làm giống mình.
* Bà có bạn nhiều, bạn nổi tiếng nữa, nếu bây giờ dùng chữ “nhớ bạn” để nói về những bạn văn của bà, nói về cách sống thì bà nhớ đến ai, và nói về cách viết thì ai làm bà nhớ nhất?
– Trong Kỷ niệm không có mưa, tôi viết về những người thân thiết nhất, không những hiểu mà còn tôn trọng họ, cả những người lớn tuổi hơn tôi như Chế Lan Viên, Tế Hanh, Xuân Diệu, Hoàng Trung Thông… tức là lọc lại những gì đẹp nhất mà tôi còn lưu giữ.
Về cách sống, tôi chơi thân và nhớ nhất hai người Nam Bộ là ông Chim Trắng và Trang Thế Hy. Những người này tài năng thì đã hẳn rồi, nhưng mà họ sống hay lắm, như Chim Trắng, lúc mất còn đề nghị không lễ lạt gì cả, đưa ông về nhà thôi, mặc dù ông theo cách mạng từ 16-17 tuổi, qua hai cuộc kháng chiến…
Còn về cách viết, thì Thanh Nhàn làm thơ tình yêu thú vị và là người bạn tốt, người tử tế. Xuân Quỳnh có tài năng, là người trực cảm đến mức có thể nói là duy cảm, nên viết về tình yêu, tình mẹ con rất hay.
Quỳnh cũng có những bài thơ viết trong kháng chiến chống Mỹ, nhưng có lẽ mảng hay nhất của Quỳnh là viết về tình yêu vì Quỳnh là con người như thế: giàu tình cảm và bộc lộ hết, tính bả vui lắm, đến cơ quan là nhộn nhạo hết cả lên vì bả chọc cười, có khi còn múa nữa…
Còn một người, lớn tuổi và có ảnh hưởng đến tôi là anh Việt Phương, tác giả Cửa mở đấy. Với anh Việt Phương thì nhớ cả cách sống và chuyện viết. Anh là ông quan thanh liêm đến không tưởng tượng được, làm thư ký cho ông Phạm Văn Đồng bao nhiêu năm mà nhà không có đủ ghế cho khách ngồi, tụi tôi đến ông phải hỏi vợ: Lan ơi, em có còn dùng chiếc ghế này không cho anh mượn (cười).
Anh Việt Phương sống rất tử tế, và anh rất yêu thơ, vô cùng yêu thơ, đối với ông thơ thiêng liêng lắm. Vì yêu thơ nên ông yêu quý các bạn làm thơ: Thanh Nhàn, Bằng Việt, Vũ Quần Phương, và tôi, thân lắm. Anh lại luôn trăn trở, cố gắng thay đổi thơ, làm mới thơ, làm mới nhận thức, và đọc rất nhiều…
* Trải qua một cuộc đời tự chọn cách làm nghệ thuật như mình thích và làm được như bà vậy, nếu phải nói với đàn em sau này, những người đang làm văn chương hôm nay và mai sau nữa, có điều gì bà thấy cần nói không?
– Hãy viết những gì mình thích theo cái cách mà mình thấy hợp lý nhất. Thế thôi. Có thể là tân hình thức, hậu hiện đại…, cái gì cũng được, nhưng đừng có theo thời. Về mọi phương diện không nên xu thời, kể cả trong việc làm nghệ thuật. Cứ viết cái mình muốn viết theo cách hợp lý nhất.
Ví dụ tân hình thức, tôi rất thân anh Khế Iêm, nhưng tôi không làm tân hình thức được. Kể cả hậu hiện đại, nếu anh thấy nó chuyển tải được tư tưởng tình cảm của anh thì anh cứ làm thôi.
Nhưng nội dung mới là quyết định, chứ không phải hình thức. Và tất cả các trường phái, các cuộc cách mạng văn chương cũng chỉ nhằm tìm ra một cách viết, cách thể hiện tốt nhất thôi. Và làm mãi làm mãi như vậy thì nó sẽ xoay tròn, sẽ lặp lại thôi, mình cứ thoải mái với mình, sống cũng thế mà viết cũng thế.
Nhà thơ Ý Nhi tên thật là Hoàng Thị Ý Nhi, sinh năm 1944 tại thị xã Hội An, tỉnh Quảng Nam. Tốt nghiệp khoa Ngữ văn Đại học tổng hợp Hà Nội 1968.
Nhà thơ Ý Nhi có 10 tập thơ và 2 tập chung với Lâm Thị Mỹ Dạ và Xuân Quỳnh. Các tập thơ đầu tiên như: Nỗi nhớ con đường (in chung với Lâm Thị Mỹ Dạ, NXB Văn Học, 1974), Đến với dòng sông (NXB Tác Phẩm Mới, 1978) …
Bà từng đạt các giải thưởng: giải khuyến khích thi thơ làm báo Văn Nghệ tổ chức năm 1969; giải thưởng thơ của Hội Nhà văn Việt Nam năm 1985; giải thưởng Cikada – Thụy Điển năm 2015.
‘Chút gì như bóng dáng đời ta’
Nguyễn Hữu Hồng Minh • 16-03-2020
Đọc “Ngọn gió qua vườn” mới hiểu Ý Nhi đứng ở bậc thang cuối để quan niệm ý nghĩa cùng tận của việc làm thơ dù “chỉ có ích cho một người, Thơ đã xứng đáng để tồn tại”. Một thi tuyển chưng cất hương vị trí tưởng, mùi thơm tư duy, ánh sáng tinh khôi hay le lói ngôn ngữ, bọc lót trong những tứ thơ lộng lẫy, diễm tuyệt bất chợt khám phá bởi một ngọn gió phi thời tiết thổi qua khu vườn yên tĩnh tuyệt đối để lắng nghe từ đó những đối thoại vô hình tới hữu hình của hạt sương đến vũ trụ.
1. Tôi vừa nhận được bộ ảnh của nhà sưu tập (*) gửi tặng chụp nữ sĩ Ý Nhi những năm 1985. Cùng một lúc là tuyển thơ – truyện ngắn “Ngọn gió qua vườn” (Nxb Phụ Nữ) dày hơn 800 trang như tập hợp một hành trình làm nghệ thuật của Ý Nhi. Nhìn tấm ảnh chụp tác giả thời hoàng kim, trẻ đẹp nhất của đời người cùng lúc đọc những câu thơ đầy triết lý, ý thức thân phận và trách nhiệm của một nghệ sĩ bỗng trong tôi dâng lên hình ảnh cân đối hai vế Thi – ảnh đó: “Chút gì như/ Bóng dáng đời ta” khi đi qua kiếp tha nhân trên mặt đất này.
Thực ra câu thơ này cũng nằm trong một bài hát của nhạc sĩ Dương Thụ và ông cũng chưa bao giờ đề tên xuất xứ. Cũng như rất nhiều hình ảnh cùng một số câu khác từa tựa như thơ Ý Nhi bàng bạc trong lời của Dương Thụ. Tôi đã từng viết trên facebook đặt thắc mắc này. Dương Thụ đã gọi điện ngay cho tôi và cho biết đúng là ông đã lấy thơ hay dựa vào thơ Ý Nhi trong một số lời ca khúc ông. Đơn cử như mấy bài “Bây giờ biển mùa đông” và “Bay vào ngày xanh”. Tuy nhiên ông không để tên thơ Ý Nhì vì ông và bà là bạn bè thân (!?), đã từng chơi với nhau từ thưở hàn vi cực khổ. Ông từng mời bà làm giám đốc salon Văn học của Cà phê Thứ bảy Và nữa, ông không muốn mọi người nghĩ Dương Thụ kém như vậy vì… phổ nhạc từ thơ người khác(!?). Tôi lại không nghĩ như vậy! Một minh chứng hoàn toàn ngược lại là nhạc sĩ Phú Quang cả một đời gần như phổ thơ của người khác nhưng chú thích rõ ràng vị trí của ông có kém phần sang trọng đâu? Hay nhạc sĩ Trần Tiến chỉ dùng ba chữ “Lá diêu bông” của thi sĩ Hoàng Cầm mà đã trân trọng để tên ông trong phần lời ca khúc “Sao em nỡ vội lấy chồng?” đâu có ảnh hưởng gì đến tên tuổi ông thậm chí còn nâng tầm cả hai ông lên nữa!
Vậy thì, lý do gì Dương Thụ không làm điều đó? Mà lại lấy nguyên cả những câu thơ Ý Nhi trong bài hát của mình? Những câu thơ – triết – học mà cả đời chắt chiu gạn lọc kiếp nhân sinh ngỡ phù du của một người đàn bà ngồi đan viết ra? Những câu thơ không hề dễ dàng như chính bà chiêm nghiệm là “Những đối cực/ đã tuyệt vời hài hòa (…)/ những tiếng kêu bi thương/ cuồng nộ/ đã tan/ trong lặng thinh kỳ bí” (Đắc đạo). Để đi đến tổng kết bi tráng mà hiu quạnh “Chút gì như/ Bóng dáng đời ta” (Quê hương).
Rồi Dương Thụ còn nói với tôi, ông đã từng viết về việc này nhưng chưa công bố ở đâu, sẽ in sách trong năm nay (!?). Và ông xin tôi địa chỉ email để gửi cho tôi xem bài viết đó. Nhưng sau tất cả những gì Dương Thụ nói, tôi đều thấy không thuyết phục được tôi. Chỉ trừ một ý thấy ông có vẻ có lý. Đó là Ý Nhi là bạn thân của ông. Có thể khi ông phổ bài thơ sử dụng 1, 2 câu trong thơ Ý Nhi bà đều vui lòng thông qua, không chấp nhất gì! Tuy nhiên, vấn đề đã không đơn giản khi tôi tìm thấy trong tập “Ngọn gió qua vườn” đã có giới thiệu lại bài thơ này (Quê hương – trang 220) và chỉ đề tên Ý Nhi. Không đả động gì đến lấy ý hay sử dụng ca từ của Dương Thụ. Như thế, về mặt văn bản học, nếu không làm rõ là có vấn đề. Bởi sau chừng vài nhát thời gian mọi thứ xóa dấu vết hết thì ai đang mượn của ai? Nếu đã là những nghệ sĩ, tri thức lớn và ưu việt của xứ sở này thì điều đầu tiên tôi nghĩ trong sáng tạo phải có sự trung thực và tôn trọng lẫn nhau! Tôi còn tìm thấy dấu vết bài hát “Họa mi hót trong mưa” cũng đã xuất hiện trong bài thơ “Chuyện ở vườn” của Ý Nhi và nhiều bài khác nữa! Nhưng thôi, tạm gác câu chuyện này lại!
2. Đọc “Ngọn gió qua vườn” mới hiểu Ý Nhi đứng ở bậc thang cuối để quan niệm ý nghĩa cùng tận của việc làm thơ dù “chỉ có ích cho một người, Thơ đã xứng đáng để tồn tại”. Một thi tuyển chưng cất hương vị trí tưởng, mùi thơm tư duy, ánh sáng tinh khôi hay le lói ngôn ngữ, bọc lót trong những tứ thơ lộng lẫy, diễm tuyệt bất chợt khám phá bởi một ngọn gió phi thời tiết thổi qua khu vườn yên tĩnh tuyệt đối để lắng nghe từ đó những đối thoại vô hình tới hữu hình của hạt sương đến vũ trụ.
Trong Diễn từ nữ sĩ đã đọc tại lễ nhận giải thưởng Cikada của Thụy Điển năm 2015, một giải thưởng danh giá được lập nên vào năm 2004, nhân kỷ niệm 100 năm ngày sinh của Harry Martinson (giải Nobel văn học 1974), Ý Nhi đã nói lên được điều cần nhất của một người làm nghệ thuật, một thi sĩ, hay một lời cảnh báo trước những đe dọa có thể dẫn tới diệt vong của xã hội: “Tôi vẫn nghĩ, có thể nhiều người không cần thơ mà họ cần trước hết lương tri của nhà thơ, tiếng nói của nhà thơ…”. Trong rất nhiều tác phẩm lớn của Rabindranath Tagore, Luis Borges, Pablo Neruda, HarryEugenio Montale, Czeslaw Milosz, Joseph Brodsky, Octavio Paz, Wislawa Szymborka, Tomas Tranströmer… chúng ta đều tìm thấy ánh lửa ấy!
Và phải chăng, qua cảnh báo của Ý Nhi người yêu thơ Việt cũng được thức tỉnh, lay động bởi ánh lửa lương tri? Vì mỗi cá thể thi sĩ chỉ một lần, và duy nhất đi qua cuộc đời này và để lại câu thơ như hạt giống tư duy, lộng lẫy kiêu hãnh không kém xao xuyến mơ hồ “Chút gì như bóng dáng đời ta…” .
(Sài Gòn, mùa Corona)
giới thiệu chùm thơ ‘Bên thềm nhà Pasternak’ của nhà thơ Ý Nhi
1
Tự do
Chị đã lường trước sự đói khát
đã lường trước những đòn tra tấn hiểm nghèo
đã lường trước cái chết
nhưng chỉ đến khi
đứng sau song sắt nhà tù
chị mới hiểu tự do
Đó không phải là cái cách
một người đói hiểu giá trị của bữa cơm
một người ốm quý trọng thuốc
cũng không giống như kẻ bất hạnh luyến tiếc tình yêu
Lúc no
người ta không nhớ tới cái ăn
lúc khỏe người ta quên thuốc
trong hạnh phúc
người ta sẽ thôi nghĩ về sự may mắn
Nhưng với chị
ngay cả khi không còn tù ngục
tự do vẫn như một ám ảnh
một giày vò
một khát vọng.
*
2
Bên thềm nhà Pasternak
Tiếng ồn ào đã lặng
những cơn bão tuyết
những đám cháy hoàng hôn
những rừng cây trơ trụi
những ngọn gió dữ dằn từ thảo nguyên
những hồi chuông báo động
Tiếng ồn ào đã lặng
lời ly biệt đắng cay
sự nhục mạ
nỗi buồn thương
năm tháng nặng nề
Tiếng ồn ào đã lặng
La Ra* không còn nữa
trong băng giá, cô đơn, tù ngục
nàng không trở lại
Màn đã buông
kiếm đã tra vào vỏ
rượu đã cạn ly
sẽ bắt đầu thiên bi kịch khác
(* La Ra: là người tình của thi hào).
3
Người đàn bà ngồi đan
Giữa chiều lạnh
một người đàn bà
ngồi đan bên cửa sổ
vẻ vừa nhẫn nại vừa vội vã
nhẫn nại
như thể đó là việc phải làm suốt đời
vội vã
như thể đó là lần sau chót
Không thở dài
không mỉm cười
chị đang giữ kín đau thương
hay là hạnh phúc
lòng chị đang tràn đầy niềm tin
hay là ngờ vực
Không một lần chị ngẩng nhìn lên
chị đang qua những phút giây trước lần gặp mặt
hay sau buổi chia ly
trong mũi đan kia
ẩn dấu niềm hân hoan hay nỗi âu lo
trong đôi mắt kia
là chán chường hay hy vọng
Giữa chiều lạnh
một người đàn bà ngồi đan bên cửa sổ
dưới chân chị
cuộn len như quả cầu xanh
đang lăn
những vòng chậm rãi.
*
4
Đắc đạo
Dương Bích Liên uống rượu
lặng im
và vẽ
Đã vượt qua mối vướng bận đời thường
đã vượt qua
mối vướng bận vinh quang
đã vượt qua nỗi lo sợ âm thầm
khi phải đứng
riêng về một phía
Dương Bích Liên uống rượu
lặng im
và vẽ
Những đối cực
đã tuyệt vời hài hòa trên mặt vải
những tiếng kêu bi thương
cuồng nộ
đã tan
trong lặng thinh kỳ bí
và rượu
đã thay cho mọi loài ngũ cốc
Rồi ra đi
như một vì sao
chợt tắt
giữa bao la
*
5
Về Thái Nguyên
Không chờ đợi sự tha thứ cho lỗi lầm
Không chờ đợi lời an ủi cho nỗi khổ
Không chờ đợi niềm vui nồng nhiệt
Tôi mong được yên tĩnh cùng miền đất cũ
Nơi dòng suối mềm chảy len dưới khóm trúc mùa thu.
Tôi thức nói với mình trong đêm
Ta đã trở về, đã trở về
Ôi con đường nhỏ ven đồi lau xám.
Tôi cách xa nơi này hai mươi năm
Thiếu nữ đã là người đàn bà ở tuổi bốn mươi
Cam chịu và cuồng nộ, mong mỏi và buồn nản
Đem cho và nhận về, kiếm tìm và đánh mất
Giản đơn và rối ren, lớn lao và cạn hẹp
Tôi đứng kề bên giới hạn của mình
Nhưng tôi không còn nhiều thời gian do dự
Không còn nhiều thời gian cho sai lầm
Tôi đi trên đoạn đường còn lại
Không nguôi quên nguồn sáng mặt trời
Chảy như xối qua cánh rừng 20 năm cũ.
Trong lòng tay đá chai, tôi còn giữ quả bóng màu hạnh phúc
Một ngày kia nó sẽ ánh lên màu sắc khác
Có lẽ…
Nhưng giờ đây cho tôi được cám ơn
Vì không có ánh nhìn ái ngại
Không có tiếng cười vui ồn ào.
Trên con đường đất đỏ
Mưa tháng 10 nhòe ướt dấu chân trở lại.
(Thái Nguyên, 10-1984)
*
6
Quê hương
Rồi ta về
ngày thơ ngây
trái mận, trái mơ
con giống đêm rằm
đèn trung thu sáng nến
phượng nở âm thầm trên mái rêu
Rồi ta về
nghe gió
thiếp lặng giữa vòm cây
như tiếng gọi trong chiều
Rồi ta về
trông sóng
trên mặt nước hồ trong
còn chuyến đi bền bỉ tới bờ
Rồi ta về
mưa phùn
lộc biếc
Rồi ta về
phố xưa cô vắng
sông lớn âm thầm thắm đỏ
Rồi ta về
tìm qua ô cửa
một chút gì bóng dáng đời ta
một chút gì
như đốm nắng trên tường vôi cũ
một chút gì như tiếng chim khuyên
nơi vườn hoang
Rồi ta về
cuộn trốn giữa yêu thương
như đứa trẻ
cuộn mình
trong chăn ấm chiều đông
Ôi quê hương
quê hương
mắt trũng sâu chờ đợi
ta khóc
ngập lòng trên lối về
*
7
Vườn
Không có giọng nói của anh
ánh nhìn của anh
tiếng cười của anh
để những đốm nắng cuối cùng của mùa hạ
những chiếc lá đầu tiên của ngày thu
có thể cháy lên thành ngọn
để khuôn mặt người đàn bà vừa ngang qua
có thể
huy hoàng dưới vành khăn nâu
để chiếc nhẫn ai đánh rơi
được nhặt lại
và dịu dàng chói sáng
Để con tàu trẻ thơ chạy quanh các luống hoa
thành chuyến tốc hành
đưa người đến miền cây lá khác
Để cỏ
có thể xanh tựa hồ nước mắt
để dấu chân người
im giữ niềm bí mật
Để em
có thể nghe nơi vòm dẻ đang nhuốm vàng kia
lời nguyện cho nỗi yên hàn.
Chú thích:
(*) Cám ơn anh Nguyễn Trọng Hiệp đã cho Duyên Dáng Việt Nam giới thiệu lần đầu tiên bộ ảnh độc đáo mà anh sưu tập được về nữ sĩ Ý Nhi. Bộ ảnh do một tay máy vô danh thực hiện những năm 1990 – 1995. Nhà thơ Ý Nhi cũng đã xử dụng một tấm từ bộ này để in vào gấp bìa cuốn sách quan trọng của cuộc đời bà, Tuyển thơ & truyện ngắn “Ngọn gió qua vườn”.
Trong bộ ảnh có những bức bà đã chụp chung với nhà thơ Chim Trắng, nhà văn Nguyễn Thị Thụy Vũ, họa sĩ Chóe, đám cưới Nguyễn Khôi Hạo…
