Câu hát dòng Lam

Sau này lớn lên, được biết về ví giặm, trong đó có ví đò đưa sông La, sông Lam, tôi càng cảm nhận được vẻ đẹp và sức sống mạnh mẽ của những câu hát bắt nguồn từ một dòng sông.

Nhạc sĩ Lê Hàm là người đã có công nghiên cứu, sưu tầm về ví giặm Nghệ Tĩnh, đặc biệt là điệu ví dòng La, dòng Lam. Nay tuy đã tuổi 87, ông vẫn rất minh tường và còn say sưa sáng tác. Ông kể: “Từ những năm 1948-1949, lúc còn là thiếu sinh quân, được đi thuyền trên sông La, nghe người chèo đò hát ví, tôi đã thắc mắc: Điệu gì mà hay thế? Sau này, khi đã trở thành người sáng tác, trong những năm kháng chiến chống Mỹ công tác ở Ty Văn hóa Hà Tĩnh, tôi đã dày công cho việc sưu tầm, nghiên cứu các làn điệu ví giặm, trong đó có điệu ví sông La, sông Lam”.

Ông đã theo thuyền ngồi trên sông, quan sát lúc chèo thuyền xuôi dòng, ngược dòng, người dân hát như thế nào, từ đó tìm ra nguồn gốc, đặc điểm âm nhạc của các làn điệu ví trên sông. Bằng sự quan sát tinh tế, ông chỉ ra: Ví phường vải bắt đầu là chữ “Người ơi” nhẹ nhàng, tha thiết, cấu tạo âm bằng một quãng 3 thứ, sau đó chuyển sang 2 trưởng. Ví đò đưa sông La, chữ “Người ơi” bắt đầu vào bài cất lên vút cao, trong sáng, được cấu tạo ở quãng 2 trưởng, bởi câu ví được hình thành trong khoảng không gian bao la của dòng sông La.

Còn ví đò đưa sông Lam lại khác. Ví đò đưa sông Lam cũng bắt đầu vào bài bằng “Người ơi”, cấu tạo giai điệu ở quãng 3 thứ (la-đô hoặc sol-si). Nhưng ví đò đưa sông Lam chỉ hát trên sông lúc đò đang xuôi (ví nước xuôi) hoặc ngược dòng (ví nước ngược), còn khi neo đậu không ai hát nữa. Khi thuyền trôi trên sông, người chống đò cầm sào đi lên phía mũi thuyền, bỏ sào chống xuống nước, tay cầm sào tì vào phía trước bả vai, rồi lấy sức chống con sào đi thong thả về vị trí cũ là hết cội sào, lúc đó họ nghỉ ngơi và cất tiếng hát. Âm điệu của ví đò đưa sông Lam vì vậy man mác, bao la, sâu lắng. Phần nhạc như đã nói ở trên, còn phần lời thì thường sử dụng thơ lục bát hoặc song thất lục bát của ca dao trữ tình, nội dung về tình yêu đôi lứa, quê hương, đất nước…

Cũng theo nhạc sĩ Lê Hàm, các bài hát ví sông Lam, sông La hầu hết sử dụng làn điệu ví nước xuôi. Các nhạc sĩ sau này sáng tác sử dụng các làn điệu dân ca Nghệ Tĩnh, trong đó có những làn điệu ví cũng là ví nước xuôi. Điển hình là bài hát: “Tiếng hát sông Lam” của nhạc sĩ Đinh Quang Hợp. Trong này có nguyên văn 4 câu ví sông Lam cổ (nước xuôi):

Ờ… ơ… chơ ai biết nước sông Lam răng là trong, là đục
Thì mới biết sống cuộc đời răng là nhục, là ơ vinh.
Thuyền em lên thác xuống ơ… ghềnh
Nước non là nghĩa, là tình ai ơi…

Nhiều tác phẩm âm nhạc cải biên từ dân ca hoặc sử dụng đậm đặc chất liệu ví sông Lam, sông La được đông đảo khán giả yêu thích như: “Tiếng hò trên đất Nghệ An” (Tân Huyền), “Người con gái sông La” (Doãn Nho), “Xa khơi” (Nguyễn Tài Tuệ), “Một khúc tâm tình của người Hà Tĩnh”, “Người đi xây hồ Kẻ Gỗ” (Nguyễn Văn Tý), “Hà Tĩnh quê hương ta”, “Người mẹ Làng Sen” (Lê Hàm), “Hà Tĩnh mình thương”, “Neo đậu bến quê” (An Thuyên), “Điệu ví giặm là em” (Quốc Nam)…

Bài “Tiếng hò trên đất Nghệ An” của nhạc sĩ Tân Huyền, nếu người nghe không để ý đến tác giả thì có khi nhầm tưởng đó là ví sông Lam, vì âm hưởng dân ca ví đậm đặc của nó:

Ôi dòng nước sông Lam chảy từ trên ngàn
Qua những Anh Sơn, Thanh Chương, Nam Đàn
Còn nghe, còn nghe tiếng hò ngày xưa vọng vang…
Ơ (chơ) nước sông Lam biết khi mô cho cạn
Cũng như tinh thần cách mạng của dân ta…

Bài hát “Người con gái sông La” của nhạc sĩ Doãn Nho cũng mở đầu bằng những câu hát mang âm hưởng dân ca ví: Ơ… ơ… (chơ) trời mô xanh bằng trời Can Lộc/(chơ) Nước mô xanh bằng dòng nước sông La/ Ai về Hà Tĩnh (mà) quê ta/ Nhớ chăng, nhớ chăng đôi mắt… Người con gái sông La kiên cường…

Dòng sông La, sông Lam không chỉ đưa nước mát và phù sa tưới tắm, bồi đắp cho những ruộng đồng, bờ bãi, nuôi lớn bao con người bằng những cá tôm, là phương tiện giao thông cho thuyền bè xuôi ngược mà còn chở mang, chất chứa nguồn thi liệu dồi dào, là không gian diễn xướng một thời cho những câu hò, điệu ví. Nó đã góp phần không nhỏ vào đời sống âm nhạc dân gian, âm nhạc hiện đại, bồi đắp tâm hồn, tình cảm của người Xứ Nghệ, góp phần tạo nên di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Sông suốt đời vẫn chảy. Bãi bờ dù khác xưa trong nhịp sống hối hả, không gian diễn xướng dù không còn bởi các phương tiện giao thông gắn máy và tâm thế con người đã khác. Nhưng, trong đời sống âm nhạc, trên các sân khấu, sàn diễn lớn nhỏ, câu ví đò đưa sông La, sông Lam vẫn được cất lên, man mác, sâu lắng, trữ tình, gợi lên quá khứ hào hùng của quê hương, đưa con người trở về những giá trị văn hóa, vỗ về, ấp iu những yêu thương, nhân ái, vị tha, nghĩa tình cho con người Xứ Nghệ, con người Việt Nam. Chất liệu dân ca ví vẫn là nguồn sống dồi dào để các thế hệ nhạc sĩ tiếp tục sáng tạo nên các tác phẩm âm nhạc mang đậm bản sắc văn hóa Xứ Nghệ.